فرشتگان از جمله موجوداتی هستند که مجرد از ماده هستند و خصوصیات و اوصاف اجسام مادّی را ندارند از جمله اوصاف موجودات مادّی این است که بین آنها تزاحم وجود دارد بدین معنی که اگر شخصی در مکانی نشسته باشد دیگری نمی تواند در همان جا بنشیند چون موجودات مادّی با هم در تزاحم هستند یعنی با هم جمع نمی شوند این چنین نیست که مثلاً روی یک صندلی که فقط جا برای یک نفر است بشود دو نفر بنشینند بلکه باید یکی که بر صندلی نشسته جای خود را خالی کند تا امکان نشستن دیگری بر صندلی باشد. امّا موجودات مجرد مبتلا به این تزاحم نیستند یک فرشته می تواند در حضور چند نفر باشد بدون این که آن چند نفر با هم ارتباطی داشته باشند.
پیرامون قبض روح انسان ها که توسط مَلک مقرب الهی عزرائیل صورت می پذیرد نیز مطلب به همین صورت است. او می تواند در یک لحظه جان بسیاری از انسان ها را در یک جا بگیرد بدون این که حضور عزرائیل در نزد کسی مانع حضور او در نزد دیگری باشد.
به عنوان مثال باید گفت:
خورشید که بر فراز آسمان حرکت می کند یک حرکت دارد و یک نور دارد ولی در همان آنی که نور واحد خود را به زمین می فرستد هزاران خانه و لانه و آشیانه و کوچه و محله و قریه و شهر و کوه و بیابان و دریا را روشن می کند. این روشنی ها که در هر یک از این خانه ها آمده غیر از نوری است که در خانه دیگری است این یک سهمیة خاصی از شعاع خورشید است و آن یک سهمیّه دیگری است ولی در عین حال خورشید یکی است و شعاعی که از آن بر زمین می رسد یکی است.(۱)
عمل قبض روح انسان ها که توسط عزرائیل صورت می گیرد نیز بدین صورت است که او در حکم خورشید است و جان گرفتن هر کسی چون شعاعی است که از همین خورشید بر او می تابد.
برای روشن شدن مطلب می توان مثال دیگری را مطرح کرد و آن اینکه:
مسالة برق و انتقال آن به شهرها از این قرار است. برقی که از توربین سدّها تولید می شود توسط کابل به شهرها منتقل می شود ولی قبل از اینکه تحت اختیار مردم و مورد استفادة آنان قرار بگیرد در چند مرحله توسط ترانسفورماتورهایی برق قوی توربین به برق های ضعیف تبدیل می گردد به گونه ای که برق چند هزار ولت توربین ها تبدیل به برق ۲۲۰ ولت شده و در اختیار مردم قرار می گیرد. حال اگر کسی سوال کند چگونه برق تک تک خانه های یک شهر توسط سیم کابل منتقل می شود و یا به هنگام قطع برق چگونه با قطع یک کلید برق تک تک خانه ها و مغازه های یک شهر قطع می شود با اینکه تنها یک کلید جریان برق را قطع می کند حال باید گفت تنها عزرائیل است که اراده جان گرفتن صدها انسان را می گیرد و هموست که با اذن الهی می تواند در یک لحظه علاقه و ارتباط روح با بدن صدها نفر را قطع کند و همگی آنها را به یکباره از دنیا به آخرت منتقل کند.
حال به چند روایت مراجعه می کنیم تا پاسخ نهایی آنها را دریافت کنیم.
از امام صادق ـ علیه السلام ـ روایت شده که آن حضرت فرمود:
از ملک الموت (عزرائیل) سوال شد: چگونه ارواح آدمیان را در یک ساعت قبض روح می کنی در حالی که بعضی در مغرب عالم و بعضی دیگر در مشرق عالم هستند؟ ملک الموت در پاسخ گفت:
«من فقط آنها را می خوانم آنها جواب مرا می دهند»(۲).
با دقت در این حدیث در می یابیم که عزرائیل یک ندا سر می دهد ولی همین ندای ملکوتی او را همه با هم دریافت می کنند و جان خود را به او می سپرند و جان دادن هر کسی مزاحمتی برای جان سپردن دیگری ندارد. لذاست که عزرائیل می تواند در یک لحظه جان هزاران نفر را یک جا یا در جاهای مختلف بگیرد.
در حدیث دیگری است که همین سوال از ملک الموت شد و او در پاسخ گفت:
به درستی که تمام این جهان در مقابل من مانند یک کاسه ای است که در نزدیکی یکی از شما باشد که از هر جای آن کاسه بخواهد غذا تناول کند دست در همانجا می برد و از همان نقطه تناول می کند.(۳)
از این حدیث این مطلب را در می یابیم که ملک الموت یک تسلط و سیطره ای بر عالم دنیا دارد که به هر کجا که بخواهد می تواند نظر کند و اعمال نفوذ بنماید.
پاسخ دیگر اینکه ملک الموت دارای نیروهائی است که تحت امر او هستند و به فرمان او در نقاط مختلف عالم جان انسانها را قبض می کنند.
همچنین می توان گفت :
اولا عزرائیل به تنهایی جان همه انسانها را نمی گیرد بلکه فرشتگان متعددی هستند که به ایشان کمک کرده و عمل قبض روح را انجام می دهند. چنانکه خداوند می فرماید: إِذَا جَاءَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا وَ هُمْ لَا یُفَرِّطُونَ؛(۴) چون یکى از شما را مرگ فرا رسد فرستادگان ما بى هیچ کوتاهى و گذشتى جان او بگیرند.
ثانیا از این گذشته بر فرض که فقط عزرائیل و یک فرشته باشد باز مشکلی ایجاد نمی شود زیرا تجرد وجودی او ایجاب می کند که دائره نفوذ عملش فوق العاده وسیع باشد زیرا یک وجود مجرد از ماده می تواند احاطه وسیعی نسبت به جهان ماده داشته باشد همان طور که در حدیثی از امام صادق(ع) درباره فرشته مرگ می خوانیم: «این جهان و آنچه در آن است با تسلط و احاطه ای که خداوند به من بخشیده در نزد من همچون سکه ای است که در دست انسانی باشد که هر گونه بخواهد آن را می چرخاند»(۵)
همچنین پیامبر اکرم(ص) فرمودند: هنگامی که در شب معراج مرا به آسمان بردند فرشته ای از فرشتگان را دیدم که لوحی از نور در دست دارد و هرگز به راست و چپ توجه نمی کند. فقط به لوح توجه دارد و حالتی اندوهگین دارد. گفتم ای جبرئیل! این کیست؟ گفت: این فرشته مرگ است که مشغول گرفتن جانهاست. گفتم: مرا به نزدیک او ببر تا با او سخن گویم. پس مرا نزدیک او برد. گفتم ای ملک الموت! آیا هرکسی را که مرده است و یا بعد از این می میرد قبض روح می کنی؟ گفت: بله. گفتم: و شخصاً بر بالین همگی حاضر می شوی؟ گفت: آری؛ دنیا به سبب سلطه و قدرتی که خداوند به من بخشیده است نزد من بیش از یک سکه در دست یک مرد نیست که هرگونه بخواهد آن را زیر و رو می کند و منزلی در دنیا نیست مگر اینکه روزی پنج بار وارد آن می شوم و هنگامی که اهل خانه بر مرده خود می گریند، به آنها می گویم: بر او گریه نکنید. زیرا قطعاً برای من بازگشتی خواهد بود؛ تا آنکه هیچ یک از شما باقی نمانید.(۶)
پی نوشت :
۱. ر.ک: تهرانی، معاد شناسی، ج ۱، ص ۲۱۲ ـ ۲۱۳، مصباح یزدی، محمد تقی، معارف قرآنی، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۷، انتشارات حکمت، چاپ پنجم، ۱۴۰۷ هـ . ق، ص ۲۴۴ ـ ۲۴۶.
۲. من لا یحضره الفقیه، طبع نجف، ج ۱، ص ۸۰، باب غسل المیت.
۳. همان.
۱. سوره انعام، آیه ۶۱
۲. تفسیر برهان، ج ۲، ص ۳۹۱ ؛ تفسیر نمونه، ج ۴، ص ۸۶
۳. بحارالانوار، ج۶، ص۱۴۱
