انواع کویرهای ایران

انواع کويرهاي ايران

حدود یک چهارم کشور ایران را مناطق کویری تشکیل می دهند. این مناطق در حد فاصل میان رشته کوه های شمالی یا البرز و رشته مرکزی و کوه های خاوری قرار گرفته ند. معروف ترین کویرهای ایران دشت لوت و دشت کویر است که مساحتی بیش از ۳۶۰ هزار کیلومتر مربع را فراگرفته اند.

مناطق کویری در ایران به دسته های، کویر مرکزی،‌ کویر کوچک،‌ کویر ریگ جن و کویر لوت تقسیم می شوند.

دشت لوت

در نوشته‌ های جغرافیایی از دشت لوت به ‌نام های چاله ی لوت و یا  دشت لوت و در نزد عوام به ‌دلیل برخی مشابهت ‌ها با دشت کویر اغلب به ‌نام کویر لوت نام برده می ‌شود.

بیابان لوت محدوده‌ ای است بین استان‌ های خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان و کرمان. این بیابان بین دو گسل نهبندان در شرق و نای بند در غرب قرار دارد. طول آن از شمال به جنوب حدود ۹۰۰ کیلومتر و غرب به شرق حدود ۳۰۰ کیلومتر است. وسعت حوضه ی آبگیر دشت لوت، حدود ۱۷۵ هزار کیلومتر مربع است که حدود یک دهم مساحت کشور را شامل می شود.

فرضیه ی قطب گرمایی زمین در لوت ابتدا در سال ۱۹۵۲ توسط پروفسور استراتیل استاد دانشگاه وین در اتریش مطرح شد. وی پس از بررسی های هوایی، غرب نصرت آباد واقع در ریگ یلان را به عنوان گرمترین نقطه زمین مطرح کرد. درسال های بعد تئودور مونو همان مکان را به عنوان قطب گرمایی زمین تایید کرد. با استناد به نقشه ثبت شده ناسا بالاترین دمای ثبت شده در کره زمین ۷۰.۳ درجه سانتیگراد در سال ۲۰۰۳ در منطقه ریگ یلان در شرق لوت به ثبت رسیده است. این دما هرگز در لوت تکرار نشد ولی بعد از این سال منطقه ریگ یلان تا سال ۲۰۰۹ بالاترین دمای هر سال زمین را به خود اختصاص داد.

دشت لوت به ‌صورت بیابان وسیع ماسه ‌ای و ریگی است. در دشت لوت حوضه‌ های محلی متعددی وجود دارد که هرکدام دسته ‌ای از رواناب‌ های سطحی اطراف را دریافت می‌ کنند. در دشت لوت پهنه‌ های کویری در داخل یا حاشیه‌ این حوضه‌ ها و یا در قسمتی از مسیر جریان ‌های فصلی و موقتی پدید آمده ‌اند. به‌طور کلی وسعت کویر در دشت لوت نسبت به زمین ‌های ماسه ‌ای و ریگی چندان زیاد نیست. از این نظر دشت لوت درست در مقابل دشت کویر قرار دارد که بیشتر وسعت آن را کویر پوشش داده است. بنابراین همان ‌طور که محققان جغرافیا در نوشته ‌های خود به کرات تاکید کرده‌اند، اطلاق کویر لوت بر این منطقه صحیح نبوده و باید از آن به عنوان دشت لوت یا بیابان لوت نام برد. (علایی طالقانی، محمود. ژئومورفولوژی ایران. نشر قومس، ۱۳۸۶)

در پای کوه‌ های مشرف به کویر لوت، آثاری از سکونت انسان از هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح مشاهده شده‌است. (شهداد و جغرافیای تاریخی دشت لوت ، نگارش دکتر احمد مستوفی، نشریه شماره ۸ گزارش‌های جغرافیایی ، دیماه ۱۳۵۱)

در مورد نام گذاری این دشت اتفاق نظر وجود ندارد. در شرح محمد ابن ابراهیم از فرار حشم غزها از کرمان به نام «لوط» اشاره شده که آن هم نامی بوده است که به شهر خیالی کلوت ها اطلاق می گردیده است. می توان نتیجه گرفت که در زمان های گذشته تمام بیابان لوت کنونی، نام لوت نداشته و تنها  بخشی از منطقه کلوت ها، «لوط» نامیده می شده است.

«سر پرسی سایکس»  بدون ذکر منبعی اشاره کرده است که لوت مشتق از نام لوط پیامبر (ع) برادرزاده حضرت ابراهیم نبی (ع) است. توصیفی که از سرزمین قوم لوط در تورات و قرآن آمده است بسیار شبیه به بیابان لوت است که پس از نفرین حضرت لوط به سرزمین خشک و بایر تبدیل شده است.

از سویی کلمه ی لوت در زبان ترکی به معنی برهنه و فاقد هر چیز، است.

جاذبه ها

– کلوت ها: کلوت ها (کلوت اصطلاح محلی است) به خندق‌های بسیار عظیم که حاصل فرسایش آبی و بادی است گفته می شوند. منطقه ی کلوت ها از دور به خرابه‌های شهری بزرگ می‌ماند و از آن به عنوان شهر کلوخی یاد می شود.

– هرم های ماسه ای مرتفع: درلوت ارتفاع برخی هرم‌ها گاه به ۴۸۰ مترمی‌رسد.

– مخروط های آتشفشان: ۴۰ مخروط آتشفشان کواترنر در سطح دشت لوت وجود دارد.

– کویر پا شتری: سطح این نوع زمین‌ها این طور به ‌نظر می‌رسد که پس از بارندگی زیاد خیس شده و تعدادی شتر روی آن راه رفته‌اند.

– هامادا (Hammada): دشت‌هایی از ریگ، شن و پوشیده از خاک‌های ریگی که فاقدگیاه است.

– پهنه‌هایی به شکل چند ضلعی‌های متعدد که حاصل قشر نمکی ضخیم و تبخیر شدید سطح زمین است.

– پهنه‌های وسیع ماسه و ریگ با طیف رنگی قهوه‌ای روشن تا خاکستری و سیاه نظیر «گدارباروت»

– دشت‌هایی از گدازه‌های بازالتی چاله چاله نظیر «گندم بریان»

پوشش گیاهی

در حدود ۲۰ کیلومتری شهداد، درختان و درختچه های گز در گلدان‌ های بیابانی لوت جای گرفته ‌اند که به آن نبکا یا تل‌های گیاهی گفته می‌ شود.

زمین ‌های بین نبکاها (Nebka) پوشیده از ماسه ‌است و نبکاها عموماً در سطح همواری که میزان ماسه ی آن متوسط و سطح آب زیر زمین بالا بوده و یا رطوبت موجود کافی برای حیات پوشش گیاهی باشد ظاهر می ‌شوند. عناصر تشکیل دهنده ی نبکا شامل ماسه – لای، رس و سلت است.

نبکاهای چندین ساله و دائمی در تغییر سطح سفره آب زیر زمینی، هرزآب ها، تبخیر، تعرق و کنترل رسوبات بادی در منطقه نقش اساسی دارند.

ربدوها (Rebdou) با ابعاد بزرگ‌تری از نبکاها متمایز می‌شوند. طول آنها به ۲ تا ۷ متر و عرضشان به ۱ تا ۵ متر می‌رسد. غیر از ابعاد، شکل ربدوها نیز پیچیده تر از نبکاها است. و گاهی چند مخروط را نشان می‌دهد که کنار هم قرار گرفته‌اند. مرتفع‌ترین ربدوها در لوت غربی دیده می‌شود که گاه ارتفاع آنها به ۱۲ متر می‌رسد.

دشت کویر

کویر مرکزی که به نام های چاله ی کویر، دشت کویر و کویر نمک هم شناخته می شود در مرکز فلات ایران قرار گرفته است. این کویر از شمال به دامنه های البرز مرکزی و شرقی و از غرب به جاده ارتباطی دامغان به جندق و کویر ریگجن، ازشرق به کوه های پیرحاجات و ازبک کوه و از جنوب به محور ارتباطی خور- طبس محدود می شود.

طول آن ۸۰۰ کیلومتر و عرض آن در حدود ۶۰۰ کیلومتر می باشد. قسمت عمده ی آن را باتلاق های وسیع فرا گرفته اند و در حاشیه پوشیده از تپه های ماسه ای و ارتفاعات پراکنده است. و پوشش گیاهی آن عمدتا ًهالوفیت است. این بیابان یکی ازقطب‌های حرارتی زمین محسوب می‌شود. دمای آن در تابستان به ۵۰ درجه می‌رسد وگاهی اختلاف دمای بین روز و شب به ۷۰ درجه سانتیگراد می‌رسد.

پارک ملی کویر، پارک ملی خارتوران، کویر بجستان، کویر حاج علیقلی (دامغان)، کویر مسیله، بیابان مرنجاب، بیابان بندریگ در این منطقه واقع شده اند و نام آن از کویرهای گسترده واقع در آن گرفته شده‌است.

دقیقاً مشخص نیست که کلمه کویر از چه زمانی وارد زبان پارسی شده است. بعضی معتقدند که کلمه کویر ریشه ای از کلمه کبیر عربی به معنای بزرگ دارد و دشت کویر به معنای دشتی بزرگ و پهناور است. از دیگر کلماتی که می تواند ریشه اصلی کلمه کویر باشد می توان به گور یا کور اشاره کرد. از آنجایی که این منطقه در زمان های گذشته دارای گله های گور خر بوده است و کور درزبان ساسانی به معنای ساده است میتوان به این نتیجه رسید که کویر از ریشه ساسانی کلمه کور گرفته شده است.

همچنین کپه یا کفه در پارسی پهلوی به معنی فنجان یا کاسه بوده است و از آن جا که کویر مانند کاسه ای محصور به کوه های اطراف بوده می تواند وجه تسمیه کویر باشد. از دیگر کلمات  می توان به کفره اشاره کرد که ریشه ی عربی دارد و کماکان در صحرای آفریقا به کویر های آن اتلاق می شود.

زمین شناسان معتقدند که این کویر درزمان های گذشته دریای کم عمقی به نام تیس بوده است که در مرور زمان وبه علت گرمی هوا خشک شده است. وجود رسوبات لایه ای در این کویر فرضیه فوق را براحتی اثبات می کند.

قسمت عمده این کویر پوشیده از باتلاق و در حواشی شرقی پوشیده از تل ماسه ها و یا تپه های شنی می باشد. در قسمت های غربی، این کویر پوشیده از خاک های رسی پف کرده عاری از پوشش گیاهی می باشد.

در روزگاران گذشته جاده کاروان گذری از طرود به عروسان وجود داشته که به مرور زمان اهمیت خود را از دست داده است. عدم وجود پوشش گیاهی در عمده پهنه این کویر و وجود زمین های پست باعث شده که کوچکترین بارش سبب ایجاد باتلاق های مهیبی در این کویر گردد. ازاین رو عبور ازاین کویر بدون مطالعات لازم و بررسی دقیق ماه های بارش مخاطره آمیز است.

دیگر محور ارتباطی که در زمان های گذشته کاروانیان از آن استفاده میکرده اند محور حلوان به عروسان بوده است که حتی در آن زمان نیز به ندرت و در مواقع ضرورت مورد استفاده قرارمیگرفته.

میزان دمای هوا در گرمترین زمان در روز (ماه تیر) به حدود ۶۰ درجه و درشب در حدود ۲۵ تا ۳۰ درجه می باشد. این اختلاف فاحش دما باعث خرد شدن کامل سنگ ها می شود. در فصول سرما میزان دما در روز در حدود ۱۳ تا ۱۷ درجه و در شب در حدود ۰ تا ۷- می باشد . میانگین بارندگی در این کویر در حدود ۲ تا ۵ میلیمتر در سال می باشد.

درمناطق پست کویر نمک کوه‌هاى منفردى وجود دارد که در اثر حرکات تکتونیکى ارتفاع پیداکرده و چون جنس سختى دارند در مقابل فرسایش مقاومت بیشترى نشان مى‌دهند.

ازنظر ساختمانى کویر نمک با کویر لوت تفاوت بسیار دارد چه چاله لوت حفره‌اى است که در اثر شکستگى طبقات زمین احداث شده در حالى ‌که کویر نمک یک چاله ی بزرگ زمین‌شناسى مى‌باشد. عمده پهنه ی کویر دارای رسوبات نمکی فراوان می باشد که عمده ی رسوبات و مواد فرسایشی آن از دامنه های فرسایش یافته البرز شکل گرفته است.

قسمت اعظم مرکز کویر نمک پوشیده از خاک های رسی نمکی می باشد که در اثر بارش های پراکنده سطحی بسیار سخت و نامنظم شده اند. در قسمت های جنوب و مرکزی کویر، دریاچه های نمکی قابل مشاهده هستند.

جاذبه ها

– آب انبارها: از آب انبارهای پراکنده موجود در مسیرهای عبوری از عرض کویر می توان به عنوان آثار باستانی موجود در این کویر اشاره کرد. از این میان می توان به آب انبارهای سر کویر، میانه و دولاشی در مسیر ارتباطی معلمان به جندق اشاره کرد.

– ناحیه ی بیابانک: همچنین ناحیه ی بیابانک که ناحیه ای قدیمی در حاشیه ی جنوبی دشت کویر بوده و در گذشته بر سر راه نایین به نیشابور قرار داشته است و نشانه هایی از مسکونی بودن این منطقه پیش از اسلام وجود دارد. از جمله می توان به آتشکده ای درحاشیه ی روستای مهرجان اشاره کرد. همچنین،

– شهر جندق: این منطقه به زندان و تبعیدگاه انوشیروان دادگر معروف بوده است و گنبدی قدیمی به نام هشت درب متعلق به دوره ی ساسانیان در آن وجود دارد.